Кесе Ыҡтамаҡ балалар йорто

Һөләймән ауылынан Аҙнабикә Шәмсетдинова, 89 йәш:
“Әтейем совет-фин һуғышында үлеп ҡалды. Әсәйем береһенән-береһе бәләкәй алты бала менән тороп ҡалды. Етмәһә, Бөйөк Ватан һуғышы башланды. Бик ауыр йәшәнек. Ашарға ла, кейергә лә юҡ. Бер көндө ниндәйҙер кешеләр мине килеп алды һәм балалар йортона урынлаштырҙы.
Уның директоры Мөнир Ахунов ине. Ул ике йөҙ баланың һәр береһенә әтей була алды. Шул тиклем яғымлы, кешелекле, хәстәрле булды ул. Һәр балаға йылы һүҙен йәлләмәне, һәр ҡайһыһын һөнәрле итергә тырышты.
Йыш ҡына концерттарға әҙерләнгәнде иҫләйем. Мин бөтә илдәрҙең бейеүен белә инем. Мине “һөйәкһеҙ” тип әйтә торғайнылар. Бер көн яныма Мөнир Ахун улы килде лә: “Йыйын, бер аҙнанан акробаттар мәктәбенә уҡырға китәсәкһең, һөйләшеп ҡайттым”, – тине. Шатлығымдан туғандарыма хат яҙып ебәрҙем. Тик улар ниңәлер мине килеп алды.
Балалар йортонда тәрбиәләнеүселәр, бигерәк тә Ләмәҙтамаҡтан Мәрхәбә, Дыуан-Мәсетленән Мәймүнә, Салйоғоттан Жәләл, Һөләймәндән Саҙретдин менән аҙаҡ та аралашып йәшәнем. Улар миңә туғандарым кеүек яҡын ине”.

Һөләймән ауылынан Әнүзә Янбаева, 86 йәш:
“Инәйем 1947 йылда үлеп китте. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы әтейем, икенсе ҡатын алғас, уларҙың бер-бер артлы балалары тыуа башланы. Мине, бәләкәй ике туғаным менән, балалар йортона бир-ҙеләр. 1940 йылғы ҡустым ауырый башлағас, уны әтейем килеп алды. Тиҙҙән һеңлем менән мине лә алырға килде. Тик балалар йорто директоры, уҡыуы яҡшы, белем алһын тип, мине ҡалдырыуын һораны.
Балалар йорто ике ҡатлы, ҙур, утын менән йылытыла ине. Тәрбиәселәр изгелекле булды. Мине, 13 йәштә генә булыуыма ҡарамаҫтан, өлкәндәр төркөмөнә ҡуштылар. Беҙ урта төркөм өсөн яуаплы булдыҡ. Уларҙы көн дә тикшерәбеҙ, аҙнаһына бер тапҡыр бүлмәләрендә иҙәндәрен йыуабыҙ, туҙан һөртәбеҙ. Шулай уҡ кухняла дежур итәбеҙ. Ҙур-ҙур киҫмән картуф әрсегәнде, йәшелсә, емеш-еләк йыуғанды, туң кәбеҫтә турағанды яҡшы хәтерләйем. Беҙҙе унда яҡшы ашаттылар, тип иҫәпләйем. Балалар йортоноң үҙенең ҙур баҡсаһы, хатта малы ла була тор-ғайны.
Уҡыу йылы тамамланыу менән утын әҙерләргә ебәрәләр. Шунда уҡ ашайбыҙ, шунда уҡ ҡыуыштарҙа ҡунабыҙ. Кубометрлап план бирәләр. Кисен линейкала иң яҡшыларҙы билдәләп үтәләр. Үҙебеҙҙең баянсы була торғайны. Кистәрен, арыуыбыҙға ҡарамаҫтан, йырлайбыҙ, бейейбеҙ. Күңелле ине.
Утын әҙерләп бөткәс, бесәнгә төшәбеҙ. Бер салғы янағанда, ҡулымды киҫеп ебәрҙем. Бесән саба алмағас, бәләкәйерәктәр менән еләк йыйырға ҡуштылар. Ауыл колхозына ла ярҙам иттек. Ашлыҡ утаныҡ, етенде усмаға һалып бәйләп йөрөнөк.”

– Миңә Мөнир Ахуновтың ҡыҙы мөрәжәғәт итте. Ул атаһының Кесе Ыҡтамаҡ балалар йортонда директор булып эшләүе, ләкин быны раҫлаусы бер ниндәй ҙә документтың булмауы тураһында һөйләне. Һуғыш йылдарында Оло Ыҡтамаҡтан тыш, башҡа ауылдарҙа ла балалар йорттарының асылыуы тураһында өлкәндәрҙән ишетеп белә инем. Мин музей-ҙа булған документтарҙы ҡараштыра башланым. Унда Кесе Ыҡтамаҡ балалар йорто директоры Мөнир Ахуновтың райондың социаль тәьминәт мөдире итеп күсерелеүе тураһында мәғлүмәт таптым. Артабан Башҡорт-остан Республикаһының Мәғариф министрлығына мөрәжәғәт иттем. Унда балалар йортоноң асылыуын раҫлаусы БАССР-ҙың Халыҡ мәғарифы комиссариатының 1944 йылдың 21 июлендәге 141/4 һанлы ҡарарын таптым. Унда “Во исполнение постановления Совнаркома БАССР и бюро О. К. ВКП (б) от 7 июня 1944 года за №542 в целях создания нормальных условий для жизни детей, оставшихся без родителей, приказываю: открыть детский дом в с. Малоусть-икинское Мечетлинского района на 200 человек школьного возраста”, тип яҙылған.
Мәғлүмәт һәм фотоларҙы йыйыуҙа Кесе Ыҡтамаҡтың һәм Оло Аҡаның китапханасылары Людмила Новоселова һәм Зөлфиә Рәхимова ҙур ярҙам күрһәтте.
Әлеге ваҡытта мәғлүмәт йыйыу дауам итә. Балалар йорто тураһында кем нимә белә, 2-01-43 телефоны буйынса мөрәжәғәт итеүҙәрен һорайым. Шулай уҡ материалдарҙы axkam[email protected] электрон адресына ебәрергә мөмкин, – ти ул.
Нәзирә Фазылйән ҡыҙы киләсәктә районыбыҙҙа Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында эшләгән бөтә балалар йорттары тураһындағы мәғлүмәтте Мәсетле районының яңы энциклопедияһына индерергә уйлай.
Үҙәк моделле балалар китапханаһы уҡыу залының баш китапханасыһы Рубин Әхкәмов та Кесе Ыҡтамаҡ балалар йорто тураһында мәғлүмәт йыйыу эшен алып бара. Ул “Тыл эшсәндәре һәм һуғыш балалары” тигән проект әҙерләгән. Унда былай тиелә: “Тыл өсөн 1943-1944 йылдар иң ауыры була. Мал күпләп ҡырыла. Аслыҡ көсәйә. Кешеләр үлән, имән сәтләүеге, ҡабырсаҡ менән туҡлана, аслыҡтан күбенә башлай. Районда сабыртмалы тиф тарала. Күбеһе ҡар аҫтында ятҡан башаҡтарҙы ашап һәләк була. Ишәле ауылында ғына ошондай башаҡ ашап 1944 йылдың май айында ғына 37 кеше үлә.
Һуғыш күп балаларҙы ата-әсәһенән мәхрүм итә. Ҡарауһыҙ ҡалған балалар хәстәрләүгә мохтаж була. Шуға күрә 1944 йылда Кесе Ыҡтамаҡ ауылында мәктәпкә үҙгәртелгән элекке сиркәү бинаһында балалар йорто асыла.
Документтарға ярашлы, уның тәүге директоры Кәрәмәт Вәлшин була, завучы – Рәйсә Әхмәҙиева, уҡытыу-сы-тәрбиәселәре – Рәҡибә Рамазанова һәм Мәүлиҙә Кәлимуллина.
Беренсе айҙарҙа балалар йортона район балаларын урынлаштыралар. Аҙаҡтан Советтар Союзының башҡа төбәктәренән малай һәм ҡыҙҙарҙы ла килтерә башлайҙар. Улар көсһөҙ, төҫһөҙ, ябыҡ, тәндәре ҡутырлы була. Хәлһеҙлектән көскә атлап йөрөйҙәр. Балалар йортонда уларға әкренләп хәл инә башлай. Аҙаҡтан йыуынған, кейенгән, туҡ балалар йүгерә, уйнай, концерттарҙа һәм байрамдарҙа йырлай, бейей башлай. Офицерҙар өлгөһөндә шинель, гимнастерка, салбар-галифе, шапка кеүек кейем-һалым таратып бирәләр. Ошондай ҡатмарлы ваҡытта уларға ауыл халҡы хәлдәренән килгәнсә булғаны менән бүлешергә тырыша”.