ЯҘМЫШЫМ БУЛМАНЫҢ. ПОВЕСТЬ.

Уҡыуҙан асығып ҡайтып ингән үҫмер асҡан ишеген кире япты. Түҙер әмәле ҡалманы бит инде. Һаман яғылмаған, аш-һыу еҫе сыҡмаған һаҫыҡ йорт эсе, иҫереп йығылған ата-әсәһенең хырылдауы биҙеүҙең аръяғына сығарҙы. Айнур асығыуҙан бөрөп, кәкрәйтеп алып барған эсен тотоп солан иҙәненә сүгәләне. “Бер кемгә лә кәрәкмәгәс, ниңә был донъяға яралттылар икән?! Түҙә алмайым, түҙә алмайым бүтән. Үлергә лә ҡотолорға!” Үҫмер ихатаға сыҡты, йөрәге дөп-дөп типте, быуындары ҡалтыраны. Ҡарға сумып, шунан тормай ятыр ине лә, был оҙаҡҡа һуҙылған ғазаплы үлем булыр һымаҡ. Күптән инде мал заты тормаған аҙбарға юл тотто, алан-йолан ҡаранып берәй бау киҫәге эҙләне. Бесән преслай торған ныҡлы бау үҙе үк ошонда эленеп тора ла баһа. Шуны үрелеп алам тигәндә генә ҡолағына яғымлы тауыш сағылды:

– Бәр-бәр-бәр, килегеҙ, матурҡастарым, – тасҡа тыҡылдашып туралған картуф киҫәктәре төшкәндәй тойолдо. – Талашмай ғына ашағыҙ, холоҡһоҙланмағыҙ, – шыуышып ҡына атлап киткән аяҡ тауыштары ишетелде.
“Мәрғүбә әбейем һарыҡтарына ашарға һалды”. Егет ихата ситләтеп барып әбейҙең ялан кәртәһенә күҙ һалды. Көр һарыҡтар картуф ҡатнашҡан кишерҙе рәхәтләнеп кертелдәтәләр. Айнур һирәк кенә итеп тотолған кәртә аша һикергәнен үҙе лә һиҙмәй ҡалды. Йәшен тиҙлегендә һарыҡтар янында ине. Үҫмер кишер ҡатнаштырылған картуфты куртка кеҫәһенә тултыра башланы.
Ҡайтып, мейескә яҡты, ул ҡыҙып күмерләнгәс, бешерергә ҡуйҙы. Картуф тиҙ үк бешеп сыҡты. Көтмәгәндә килеп ингән ризығын бешә-бешә һоғаланып ашап ҡуйҙы. Ҡаҡ иҙәндә салҡан төшөп ғырлаған әҙәм ишараты аҙыҡ еҫен һиҙеп ауыҙын сәпелдәтте, ләкин күҙен асырлыҡ та рәте булмағас, ыңғыраша-ыңғыраша йоҡлай бирҙе. Үҫмер бысраҡ матраста бот-сат килеп, йән дә белмәй ятҡан әсәһе өҫтөнә иҫке бер пальто ырғытты. Йән көйҙөрөп ятмаһын. Тамағы бер аҙ бөтәйгәс, өй ҙә йылынғас, ҡалҡынып һыуыҡҡа сығып киткеһе килмәне. “Былар йоҡлағанда дәрестәрҙе ҡарап алырға кәрәк”, – тип уйланы ул. Иҫке рюкзагынан китаптарын сығарып китабын уҡый башланы. Ни тиклем аяныс хәлдә йәшәһә лә, Айнурҙың уҡығыһы, мәктәпкә барғыһы килә. Мәктәп – мәктәп инде. Унда йылы, яҡты, кластар бөхтә итеп йыйыштырылған. Ул ҡояш төшөп кенә торған партала ултыра. Егет яҡшы уҡырға, дәрестәрҙә башҡаларҙан яҡшыраҡ яуап бирергә тырыша, уҡытыусы һорау бирһә, ҡул күтәрергә әҙер генә тора. Үҙенең тырышлығы, яҡшы уҡыуы арҡаһында ғына кеше араһына һыйып йөрөүен күптән аңлағайны инде. Булған ғына кейем-һалымын да ҡарап ҡына йөрөтә. Куртка, джинсы, күлдәк кеүек нәмәләрҙе йәйгеһен үҙе эшләп алғайны.
– Былай булмаҫ, – тип ҡысҡырып әйтеп ҡуйҙы ул ултыра торғас. – Быларға ҡарай башлаһаң, ысынлап та, йә үҙеңә ҡул һалырға, йә шулар менән бергә эсергә керешергә кәрәк.
Ул нисек тә өләсәһенең һуңғы васыятын үтәргә тейеш. Өләсәһе ҡулында үҫмәһә, уның кеүек уйларға өйрәнмәһә, күптән бәләкәс эскесегә әйләнгән булыр ине. “Алдыңа ҙур теләк – маҡсат ҡуй, балам. Көн үтһенгә генә йөрөмә. Эшләгән эшең киләсәгең өсөн файҙалы булһын. Файҙаһыҙ юлды, шөғөлдө ҡыума. Башлағаныңды аҙағына еткер. Ахмаҡтарға эйәрмә, йүнлеләргә эйәр! Ана, әсәң гел кәрәкмәгән артынан йөрөп ниндәй көнгә төшкән. – Ошо һүҙҙәр үҫмерҙең мейеһендә утлы хәрефтәр менән яҙылған кеүек янып, өтөп тора, насар юлдан һаҡлай ине. – Төңөлмә, тырышлығың һөҙөмтә бирер».
“ Их, өләсәй, әҙәм аҡтыҡтары башыңа етте бит, йөрәгең күтәрмәй, яҡты донъянан китеп барҙың. Улар менән көрәшә-көрәшә мине тәрбиәләнең, әҙәм итергә тырыша инең. Өҫтөм бөтөн, тамаҡ туҡ ине. Һиңә һис тынғы бирмәй пенсияңды йә урлап, йә талап алдылар. Хатта үлемтектәреңде урлап һатырға әмәлен табалар ине. Мин уларҙы төйөнсөккә төйнәп, әхирәтең Мәрғүбә әбейгә алып бармаһам, һатып бөтөрәсәктәр ине…” Уйҙары шул тәңгәлгә еткәс, үҫмер “терт” итеп ҡалды. Күрше әбей өләсәһенең иң яҡын әхирәте ине. “Минең менән бер-бер хәл булһа, әбейеңә бар”, – тигәйне бит өләсәһе. Нисек онотоп ебәргән һуң? Айнур һикереп торҙо. Курткаһын кейәйем тиһә, унда юлаҡ-юлаҡ крахмал эҙҙәре ярылып ята. Сепрәк табып, ашыға-ашыға кейемен таҙартты. Уй кинәт кенә тыуып күңелен елкендерҙе. Тиҙ генә хәл итмәһә, икеләнә башлар, аҙаҡ ҡыйыулығы етмәҫ кеүек тойолдо. Тыны бөтөп тигәндәй килеп инеүенә Мәрғүбә инәй аптырап китте. Киске сәй эсергә генә йөрөй ине, Айнурға ҡарап йылмайҙы.
– Улым, әллә эшең күпме? Ашығаһың кеүек.
– Юҡ, улай түгел.
– Улайһа, бер үҙемдең эс бошоп тора ине. Икәүләп сәй эсеп алайыҡ.
Үҫмер оялды, йөҙө уттай янды. Ләкин һинең һарыҡтарыңдың ризығын урлап алдым, тип әйтә алмай бит инде. Ярлы тәкәббер булып ҡыланыу уның хәлендә ахмаҡлыҡ һымаҡ. Өҫтөн һалып, ҡулын йыуҙы, оялып ҡына өҫтәл янына ултырҙы. Әбекәй ҡаймағын, дөгө бәлешен ҡуйҙы. Оло кеше тамаҡ һыйлап ҡына йәшәргә ярата инде. Тәмле кәнфит, әфлисун емештәре лә бар. Айнур һыйҙарға ташланмай, тәртипле генә итеп ашай. Бер генә сынаяҡтан туҡтарға уйлағайны, әбей ҡыҫтай-ҡыҫтай йәнә яһаны. “Ниндәй бер тигән баланы харап итәләр бит. Тыйнаҡһыҙ ҡулдарҙа ас-яланғас йәшәһә лә, ҡалай тәртипле, – тип уйлай ҡортҡа. – Ҡалай ғына булһа ла балаға ярҙам итеп ебәрергә кәрәк ине. Үҫеп етһә, бирешмәй, үҙ йүнен үҙе күрер”.
Ул арала Айнур ҡыйынһынып ҡына һүҙ башланы:
– Мәрғүбә әбей, һеҙ оло бит инде. Малың да бар. Ярҙам итергә кәрәкһә, миңә әйт. Иртән килеп һарыҡтарыңа ашарға һалырмын, ҡар ҙа көрәрмен, – шулай тигәс ҡапыл туҡтап ҡалды. “Мине көнөнә берәй тапҡыр ашатып тор” тип әйтә алмаясағын һиҙҙе.
– Йә, әйт, оялма. Мин һине көн дә мәктәпкә ашатып ебәрермен, шулаймы? Өләсәйеңдең китеүенә ике ай үтте, бар донъялары ҡыйралды.
Үҫмер сит кешеләр менән ныҡ аралашмағас, күрше әбейҙән ояла ине. Ләкин кинәт өләсәһе кеүек тойолоп, теле асылып китте.
– Мәрғүбә әбей, ниңә өләсәйем шул тиклем яҡшы ине, әсәйем уның киреһе?
– Балам, был үҙе оҙон бер тарих. Төпкә төшөп китергә тура килә. Тыңлайһыңмы?
– Бик белгем килә, өләсәй был хаҡта һөйләргә теләмәне.
Оло кеше һөйләй башлаһа, хәбәренең иге-сиге юҡ. Әбейҙең йөҙө яҡтырып, уйсанланып, хатта йәшәреп киткәндәй булды. Ысынлап та, ҡарсыҡ уйҙары менән алыҫтағы йәшлегенә ҡайтып киткәйне.
– Өләсәйең менән беҙ айырылмаҫ әхирәттәр инек, – әбей талғын ғына итеп һүҙ йомғағын һүтә башланы. – Беҙҙең заман геүләп торған колхоз заманы. Йәштәр ситкә бигүк сығып китмәй ине. Икебеҙ ҙә уҡып бөткән йылды ауылда ҡалып торорға булдыҡ. Йәнәһе, бер аҙ эшләп өҫ бөтәйтәбеҙ. Көҙөн ырҙын табағына иген таҙартырға йөрөй башланыҡ. Игенде күп сәсәләр, эшкәртеп бөтөрөрлөк тә түгел. Шул көҙҙө колхозға ярҙамға һалдаттар килеп төштө. Колхоздың һәр ауылына бүленделәр. Яңғыҙыраҡ кешеләргә фатирға төшөрҙөләр. Минең атай, ағайҙар бар, беҙгә индереп торманылар. Ә бына күрше Әсмә апайҙарға бер һалдат төшөрҙөләр. Урыҫ түгел ине ул. Прибалтиканан тинеләр. Оҙон буйлы, һалам сәсле, зәп-зәңгәр күҙле егет, исеме Айвар. Өләсәйең Зәйтүнә оҙон толомло, ҡарағат күҙле башҡорт һылыуы. Айвар шунда уҡ ғашиҡ булды. Ә минең ағайҙарым алдан уҡ ҡотто алып ҡуйғайны: ”Ҡара уны, йәнеңде алырбыҙ, берәй һалдатҡа күтәрелеп кенә ҡара”, – тип.
Ә Зәйтүнә? Әсәһенең яңғыҙ иркә ҡыҙы, Айварҙың ғишҡын кире ҡаҡманы. Икеһе лә бер ҡарауҙан бер-береһен үлә яҙып яраттылар ҙа ҡуйҙылар. Тыңлап ялҡманыңмы?
– Юҡ, әбей, бик ҡыҙыҡ. Һөйлә, һөйлә.
– Айвар Зәйтүнәне ихлас күңелдән яратты. Әллә ҡайҙағы башҡа ҡәүем кешеһе мосолманса никах уҡытырға ризалашты хатта. Өләсәң менән никахлы булып ай ярым йәшәп ҡалдылар. Командирҙары рөхсәте менән ЗАГС-ҡа ла барҙылар. Бөтәһе лә нисек тейеш, шулай булды. Тик һалдат – һалдат инде, үҙ теләге менән йәшәй алмай. Октябрь һуңдарында ташылаһы иген ташылып, колхоздың алынаһы картуфы, сөгөлдөрө алынып, хөкүмәткә тапшырылып бөткәс, һалдаттар китеп барҙы. Ғашиҡтар ауыр хушлашты. Тәүҙә хаттар бик йыш килде. Айварҙың хеҙмәте бөткәнсе өҙөлмәне. Үҙ иленә ҡайтыр алдынан һуңғы хаты килде лә туҡтап ҡалды. Бына шулай, улым. Егеттең ата-әсәһе ризалыҡ бирмәгәне аңлашыла инде. Ул ваҡытта әсәйең тыуғайны инде. Беҙҙең заманда өсәр йыл хеҙмәт итәләр ине бит. Зәйтүнә ирен бәпес менән ҡаршы аласағына бик һөйөнә ине. Хаттар туҡтағас, йәш ҡатын һары һағышҡа батып, ҡайғынан ябыҡты, һөйләшмәҫ булды. Аҙаҡ ҡыҙы хаҡына ғына бик әкренләп тернәкләнде. Балаға Айварҙың яратҡан исемен ҡушҡайны – Вия тип. Вия төҫкә, атаһына түгел, әсәһенә оҡшаны ла ҡуйҙы, тик күҙҙәре генә атаһыныҡы. Ә бына һин – ҡойоп ҡуйған Айвар. Олатаһына ике тамсы һыу кеүек оҡшаған бала булыр икән. Ниңә шулай һалам сәсле, зәңгәр күҙле булыуыңа төшөндөңмө инде. Башҡорттар араһында ла аҡ йөҙлөләр күп, ләкин һин бөтөнләй башҡа. Хатта исемең дә Айварҙыҡына яҡын – Айнур. Шулай, улым, тормош елдәре сит-ят орлоҡто өрөп килтерә һәм ул орлоҡ шытып емеш бирә. Эйе, шулай… Өләсәң бүтән кейәүгә сығырға уйламаны. Ә өмөт һалыусылар байтаҡ ине. “Береһе лә Айварға тиң булмаҫ”, – тине лә ҡуйҙы. Вияны самаһыҙ иркәләне. Үҙенә кейергә йүнле кейем алманы, ашарын ашаманы, бөтә тапҡан-таянғаны – ҡыҙына. Яңғыҙ ҡатынға тормош көтөүе еңел түгел, Зәйтүнә иһә бер кемдән ярҙам һораманы. Әсәң холоҡһоҙ, елбәҙәк булып үҫте. Ҡыҙын эшкә өйрәтмәне әхирәт. Аҙаҡ, үкенһә лә, һуң булды. Вия ун өс йәштән егеттәр менән йөрөй башланы, тырышып уҡыу тураһында уйлап та бирмәне, төшкә тиклем йоҡларға, тәмле ашарға ғына булһын.
Айнурға был хаҡта тыңлап ултыры ауыр була башланы.
– Мин сығайым, әбей, – тип урынынан торҙо.
– Эй, балаҡайым, үҙем дә артығын һөйләп ташланым шул. Йә, асыуланма. Ваҡыт та һуң булып китте. Йоҡлап ҡалһаң да, насар булмаҫ ине.
Үҫмер ҡунып ҡалырға оялды, хушлашып сығып китте. Кис аяҙ, һалҡын ине. Аяҙ күктә йондоҙҙар емелдәй. Йәш айҙың көмөш урағы саф матурлығы менән хайран итә. Айнур оҙаҡ ҡына күккә ҡарап торҙо. Донъяла илаһи бөтөнлөк, гүзәллек менән бысраҡлыҡ, шаҡшылыҡтың да бергә һыйынып йәшәүенә иҫе китә. Йәш аңы ошо ҡапма-ҡаршылыҡ менән һис килешә алмай ине. Ул, ауыр көрһөнөп, өй ишеген асты. Йорт шаҡтай һыуынған. Үгәй атаһы ҡатыны янына менеп ятҡан, өшөп бер-береһенә һыйынышҡандар. Һауыт төбөндә ҡалған сәмәй менән тамаҡ төбөн сылатҡандар, юҡһа был тиклем йоҡламаҫтар ине.
Айнур утын индереп тағы мейескә яҡты. Төнө буйы туңып ятҡыһы килмәне. Әлдә утын бар, тип шатланды ул, йәй көнө, үгәй атаһы айныҡ йөрөгән арала, икәүләп утын әҙерләгәйнеләр. Бала ғына көйгә ололар уйламағанды хәстәрләп йәшәргә тура килә. Айнур тартҡылашмаһа, иҫерек Фәнил утын хаҡында уйламай ҙа ине. Үҫмерҙең башында уйҙар ҡайнай. Йәшәргә, нисек тә йәшәргә, нисек тә тегеләр юлына төшмәҫкә. Киләсәктә үҙеңде ҡарарлыҡ һөнәр һайларға. Әлеге ваҡытта тырышып мәктәпте бөтөргә, тәүҙә ябайыраҡ, унан һуң юғары белем алырға. Шулай баш вата-вата мейесте бөтөрҙө үҫмер. Күмерҙәр уға күҙ ҡыҫа, ҡеүәтләй кеүек. Өй йылынды, йоҡларға була.
Мәрғүбә әбей менән һөйләшеп килешкәндән һуң Айнурҙың йәшәү рәүеше үҙгәрҙе. Үҫмер инәйҙең йомоштарын рәхәтләнеп үтәй, тәмле аш-һыуын ашай. Шулай ҙа, оялып, бүре ашҡаҙанын тыйырға тырыша. Әбей уның тартынғанын аңлай, ҡыҫтап өҫтәп һала. Айнурға бер аҙ төҫ инеп, көсө лә артып китте. Йәш тәнгә күп кәрәкме?
– Һин инеп йөрөгәс, тормошом йәнләнеп китте, – ти Мәрғүбә әбей, – үҙ балам кеүек күрәм үҙеңде, – быны ул ихластан әйтә. Ул киләсәктә лә асыҡмаҫ өсөн үҫмергә аҡыл өйрәтә. – Мин бәрәңгене ҡыш буйы, күп булһа, ун биш биҙрә тотонам. Баҡсамды аҙ ғына һөрҙөрәм. Яҙ еткәс күберәк итеп эшкәртер кәрәк. Бәрәңге, кишер, һуған, сөгөлдөр, кәбеҫтә ултыртырбыҙ. Тәрбиәләү һинең өҫтә. Уның ҡарауы, тамағың туҡ була.
Айнур риза инде, аслыҡ рәхәт түгел. Үҙе лә был хаҡта уйлай. Тик үҙҙәрендә йәшелсә менән шөғөлләнеп булмаҫ, шытыу менән ашарға тотонорҙар.
Айнурҙың әсәһе был арала ныҡ ябыҡты. Әллә ауырый инде. Ире менән эске эҙләп сығып китмәй башланы, күберәк ятып тора. Йәл дә һуң, ни эшләтергә инде? Ашамайса теләһә нәмә эсеп шул көнгә төштө. Ир шәрәмәтендә уның ҡайғыһы юҡ. Башҡа шешәләштәр табып, эсеүен дауам итә, өйгә һирәк ҡайта. Шулай ҙа Фәнил бер көн ҡайтып күренде, ҡатыны барлығы иҫенә төштө, буғай.
– Йә, бисәкәй, һаман ятаһыңмы? Тор, мин һиңә әжәл дарыуы алып ҡайттым. Эсеп ебәр, хәҙер шәбәйеп китерһең.
Кәкрәйеп кенә ятҡан Вия тороп ултырҙы. Ҡалтырап торған хәлһеҙ ҡулдары менән ире һонған бысраҡ стаканды тотто. Тик хәмер еҫе танауына бәрелеү менән уҡшый башланы. Һаман тырышып уртлап йоторға тырышһа ла, зәһәр шыйыҡса тамаҡтан үтмәй кире ҡойолдо. Организм ағыуҙан баш тарта ине.
– Һин нимә, зәм-зәм һыуын түгеп әрәм итеп ултыраһың? Һуғып осорормон, эсһәң эс тә.
Дәресен ҡарап ултырған Айнур ырғып тороп иҫерек ир ҡаршыһына барып баҫты. Күңелендә ҡайнаған нәфрәт уның көсөн арттырҙы.
– Етер һиңә әсәйемде ағыулау! Бынан ары эҙең булмаһын! Ҡайҙан килгәң, шунда кит! – тигән һүҙҙәр менән иҫерек ирҙе гөрөп сығарып ебәрҙе.
– Төкөрҙөм әсәйеңә, кәрәге бер тин. Әйҙә ятып ҡатһын. Оҙаҡламай үлә ул. Ялынмайым. Миңә бүтәндәр ҙә бөтмәгән, – ул һелкенеп торған ҡапҡаны тибеп асып, сығып китте.
Ә Айнурҙың әсәһе шул ятыуҙан ҡалҡына алмай ятты ла ятты. Һыу эсә лә ҡоҫа, һыу эсә лә ҡоҫа. Ни тиһәң дә, әсәй бит. Үҫмер ни эшләргә лә белмәне. Айнур ҡыйынһынып ҡына фельдшер Миңлегөл апайға әйтте.
– Һинең алкаш әсәйеңдән башҡа эшем былай ҙа күп. Запойҙан ауырыған көйгә оялмай медик саҡыралар, – тип ҡыҙҙы ул. – Шулай ҙа бала хаҡына барайым инде.
Вияның ҡорһағын, ҡабырға аҫтарын ҡапшап ҡараны, башын сайҡап ҡуйҙы:
– Әсәйеңдең бауыры таш кеүек, – тине ул. – Уға районға врачҡа барырға, анализ бирергә кәрәк. Бәлки, больницаға һалып дауаларҙар. Такси ялларға аҡсағыҙ юҡ инде. Ашығыс ярҙам йәш бәпестәр ауырыһа ғына килә. Миндә тәүге ярҙам дарыуҙары ғына бар. Әле ауыртыуға ҡаршы укол ҡаҙайым. Ҡалғанын үҙегеҙ ҡарағыҙ. – Фельдшер үҙ эшен эшләп, ҡотолғоһоҙ ҡарарын сығарып китеп барҙы. Уның эскесе ҡатындарҙы һанға һуҡмауы, артабан ни ҙә булһа эшләргә теләмәүе булмышына сыҡҡайны.
Бала кеше, тормош тәжрибәһе булмағанлыҡтан, талап итергә лә белмәй аптырап тороп ҡалды. Берҙән-бер таянысы Мәрғүбә әбей бар, әле лә күҙ йәштәрен тыя алмай, уға инде. Әбей уны иғтибар менән тыңланы ла:
– Иншалла, балам, Хоҙай ярҙамынан ташламаһа, төҙәлер, үләндәр менән дауалап ҡарайыҡ, – тине. – Иң тәүҙә энәтегә гөлйемеш ҡушып төнәтмә яһайым. Термоста бер-ике сәғәттән әҙер була ул. Бар, үҙ эштәрең менән бул. Дарыу әҙер булғас та индереп бирермен.
Был арала Айнур күтәренке кәйеф менән йөрөй. Бөтәһенә лә өлгөрә. Сөнки әсәһе ап-аруҡ йүнәлә башланы. Тәүҙә ун көн гөлйемеш эскәндән һуң еҙтөймә, меңъяпраҡ, һары мәтрүшкә үләндәренән торған төнәтмә ҡабул итә башланы. Һоло ярмаһы бутҡаһы, баллы сәй, тауыҡ һурпаһынан өҙмәйҙәр. Әбей уларҙың икеһенә лә хәстәрлекле әсәй кеүек хәҙер. Шулай бер ай көрәшә торғас, Вия әкренләп терелә башланы. Улы уҡыуҙан ҡайтыуға өй йыйыштыра, ябай ғына итеп ашарға әҙерләй. Хәйер, әллә нәмәләре юҡ та. Икеһе лә әбей ҡарамағында йәшәйҙәр. Вия элекке ғәҙәттәрен онотҡан һымаҡ, хатта иренең ҡайҙа киткәнен дә һорамай. Айнур ғына һис тыныслана алмай. Уның өсөн әсәһенән башҡа бер кем дә юҡ. Һуңғы дәрестә ҡыңғырауҙы түҙемһеҙлек менән көтә, ул зыңлау менән ишеккә ташлана ла аҡ-ҡараны күрмәй өйҙәренә йүгерә. Әсәһе тағы эсә башлаһа, йөрәге шартлап үлер һымаҡ. Уның өйҙә тыныс ҡына нимәлер эшләп йөрөгәнен йә ултырып торғанын күреп бер аҙ тыныслана. Уның ниҙән ҡурҡҡанын Мәрғүбә әбей аңлап тора. Көйлө генә тауышы менән баланы тынысландыра, йыуата.
– Улай гел ҡурҡып йәшәү файҙаға түгел. Нимәнән ҡурҡһаң, шул килә. Һин гел дә әсәңде айыҡ, аҡыллы итеп кенә күҙ алдына килтереп йәшә, – ти.
Шулай көн артынан көн үтеп, яҙ етте. Яҙғы көндәр күп мәшәҡәттәр килтерҙе. Тәүҙә ике ихатаны ҡышҡы сүп-сарҙан таҙарттылар, ул арала ер кипте. Баҡсаларҙы эшкәртергә, йәшелсә ултыртырға керештеләр. Айнурға IX класс имтихандарына ла әҙерләнергә кәрәк.
Әсәһе тәүҙә донъя эштәрен төшөнмәй маташты. Өләсәй тере саҡта йәшелсә ултыртыулы, баҡса ҡараулы ине шул. Айнур әсәһен өйрәтә, ә ҡатын тырышып эшләй башланы.
– Ҡырҡҡа етеп барғанда балаңдан эшкә өйрән, имеш, – тип мығырҙай әбей үҙ алдына.
Донъяуи эштәр менән шөғөлләнеү ҡатындың үҙенә лә оҡшай башланы. Айнур ҡаҙыған түтәлдәргә Мәрғүбә әбей менән байтаҡ йәшелсә ултырттылар.
– Көндәр йылына бирһен, ҡыяр ҙа сәсербеҙ, – тип һөйләнде әбей.
Вия хәҙер тороу менән баҡсаға сыға, үҫемлектәрҙең шытып сығыуын түҙемһеҙлек менән көтә. Саф һауаны рәхәтләнеп һулай, ҡоштар һайрауын тыңлай, донъяның йәмлелегенә һоҡлана. Ошоға тиклем ниндәй мәғәнәһеҙ, мәхрүм тормош менән йәшәүенә аптырай. Улының мәктәптән ҡайтыуын көтә. Ниндәй матур, аҡыллы, эшмәкәр улы бар уның. Уға ҡараһа, эсе шатлыҡ менән тула, ҡыйынһынып ҡына уның мәктәптәге эштәре хаҡында һораша. Улы күп ваҡыт өндәшмәй. Һирәкләп асылып та ҡуя. Егет әкренләп шик-шөбһәләрҙән арына, буғай.
Уҡыу йылы һуңында рус әҙәбиәтенән практикантка ҡыҙ килде. Үҫмер ҡыҙҙарҙан нәзәкәтле өҫ-башы, үҙен нәфис итеп тотоуы менән генә айырыла. Ә һөйләшеүе?! Әйтеп килештергеһеҙ яғымлы, ихлас тауыш. Айнур уны күреү менән үҙенә аңлашылмаған хистәр кисерҙе. Ул хайран ҡалыу, иҫ-һуш китеү, һоҡланыу һымаҡ тойғолар эсендә гиҙҙе. Уҡытыусы ҡыҙ тәү тапҡыр күҙ һирпеп ҡарағас, түбәһенән табанына тиклем йәшен ярып үтеп киткәндәй тойолдо. Аңларлыҡ түгел, бер нисә секундҡа иҫтән яҙҙы. Йәне тәненән айырылып күккә ашты. Әле һаман шул кисерештәрҙән айный алмай аптырап йөрөй. Юҡ, бер ҡасан да айный алмаҫ. Ни эшләр ул, ни эшләр?
Һәр кемдең барыбер ҙә үҙ донъяһы, үҙ хәсрәте. Вияның был донъяға сат йәбешеп йәшәргә тырышып ятҡан көнө. Дөрөҫ, әллә ни көсө лә юҡ. Шулай ҙа үлмәҫкә кәрәк ине, тип уйлай. Йәшәү матур нәмә икән дәһә, тәбиғәт гүзәл, улым аҡыллы – шул нәмәләргә ҡәнәғәт булып ғүмер һөрөргә лә бит. Нисә йылдар һуҡыр булынған. Эйе, элекке тормошона ҡайтмаҫ ул. Йәшәү менән үлем араһында ятҡанда бик ҡаты тәүбә итте шул. Итмәҫ ереңдән итерһең, ҡурҡмаҫ ереңдән ҡурҡырһың. Һаташып ятҡанда уның янына ҡара плащ бөркәнгән ҡот осҡос зат килеп, ҡыпһыуыр һымаҡ ҡулы менән эләктереп алды ла ҡайҙалыр елтерәтеп алып китте. Тартҡылаша алмай, тере тәнеңде өҙөп алып барған ҡулдан ҡотолоу юҡ. Ҡыймылдар мөрхәт тә юҡ. Йәмһеҙ, төҫһөҙ яҡтылыҡ, ҡотһоҙ тирә-яҡ, был урынды көйҙөрөп янғын үткән һымаҡ. Көйгән ит, янған сәс еҫтәре таралған. Алда ҡанлы шәфәҡ, шул яҡҡа юл тоттолар. Яҡынлашҡан һайын эҫелек көсәйә. Аҫта ут ҡайнаған упҡын ситендә туҡтанылар. Упҡын эсенән йөрәк ярғыс иңрәү тауыштары ишетелә.
– Ана, урының шунда һинең, – ер аҫтынан гөбөрҙәп сыҡҡан һымаҡ йәмһеҙ тауыш ишетелә. – Ҡара, нығыраҡ ҡара. – Аҫта, упҡын төбөндә, әҙәм тәндәре сәбәләнә, улар геүләп яна, имеш.
– Улар шулай меңәр йылдар буйы янасаҡ. Аҫтан яңы ит үреп торор, өҫтән янып торор, – ти аяуһыҙ тауыш.– Һин шуға лайыҡ, иманһыҙ, тәүфиҡһыҙ әҙимисә.
Ул арала илашып икәү килеп етте. Күҙҙәре зәңгәр нур бөркөп торған ябыҡ ҡына үҫмер менән нурлы йөҙлө ҡарсыҡ.
– Ебәр, был юлы ебәреп тор, – тип илап Вияның икенсе ҡулына килеп тотондолар.
– Бала хаҡына ебәр,– ти ҡарсыҡ.
– Зинһар, әсәмде алмай тор, – тип иңрәй бала.
– Тәүбә итһен, – ҡурҡыныс тауыш үҙенекен тылҡый.
– Тәүбә ит, тим, мәлғүн, – ҡарсыҡ асыуланып китә. – Нимә ҡарап тораһың? Әйт тәүбәңде!
– Нисек тәүбә итергә белмәйем, – Вия өмөтһөҙлөккә төшкән.
– Үткән тормошома ҡайтмайым, тип әйт, – шулай тип балаһы өйрәтә.
– Лә Иләһи иллә Алла, Мөхәммәт рәсүлулла, – тип тәҡрарлай әбей.
– Ю-юҡ, элекке тормошома ҡайтмам, ант итәм! – Ҡото осҡан Вия һүҙ бирә.
– Лә Иләһи иллә Алла, – тигән һүҙҙәрҙе ҡабат-ҡабат нығытып, инанып әйтә. Шунан һуң ҡот осҡос Ғазраил да, ҡайнап ятҡан йәһәннәм дә юҡ булды. Ул күҙен шар асып ебәрҙе. Янында улы менән күрше әбей тора ине. Бына шул Вияның гел дә хәтерендә. Хатта икенсе төштәрендә лә Ғазраил уны тыныслыҡта ҡалдырмай, алыҫтан күҙәтә: ”Ҡара уны!”– тип алыҫтан бармаҡ янай.
Был ваҡытта Айнур үҙен бер упҡындан сығып, икенсеһенә төшкән һымаҡ йәшәй ине инде. “Уны” күргәндән бирле бер генә минутҡа ла иҫенән сығара алмай бер була, хатта төндәр буйы төшөндә күрә. Төшөндә уның менән гел бергә. Нескә кәүҙәле, нәфис ҡыҙҙы етәкләп тауҙарҙы, туғайҙарҙы гиҙә. Ул да Айнурға матур итеп ҡарай, йылмая, имеш. Аҡ тештәре, яҡты күҙҙәре бигерәк матур, ебәк сәстәре туҙырап егеттең йөҙөнә бәрелә. Бына шундай хыялый халәт үҫмерҙең тик әсәһен уйлап, уның өсөн генә тетрәп йәшәүен алыштырҙы. Йығылып ятып уҡыны, нисек уның алдында бер туңбаш булып күренмәк кәрәк. Барлы-юҡлы кейемдәрен гел йыуып, үтекләп кенә кейҙе. Шатлығына ҡаршы, Мәрғүбә әбей тыуған көнөнә зәп-зәңгәр күлдәк бүләк итте.
– Зәңгәр күҙҙәреңә төҫтәш булһын, – тине.– Күлдәгең сүплек башына, үҙең ҡыҙҙар ҡуйынына, – тип шаярҡан була, етмәһә. Егет кеше ғәйеп өҫтөндә тотолғандай ҡып-ҡыҙыл булды.
– Ярар, оялма, ваҡыты етеп килә, – тип шаяртҡан әбей янынан тиҙерәк ысҡыныу яғын ҡарай. Бүләк өсөн рәхмәт әйтергә лә онотто.
Практикантка ҡыҙҙы Мәрғүбә әбейгә фатирға индерҙеләр. Тәүҙә Айнур унан оялып, ҡып-ҡыҙыл булып китә ине. Артабан өйрәнә башланы. Йыш осрашып, аралашып тороу улар араһында дуҫлыҡ ептәре һуҙҙы, эске бер тартылыш барлыҡҡа килтерҙе. Бик тә нескә, өркәк тойғо ине был. “Уны” күрһә, барлығын белһә, шул еткән һымаҡ. Ғүмер буйы ғишҡын алыҫтан ғына күреп йәшәһә лә риза булыр кеүек.

Айтуған

Айтуған күҙҙәрен асыу менән ҡорт күселәй тынғыһыҙ уйҙар ябырылды.
– Нимә эшләргә? Артабан нисек йәшәргә? – Ошо уйҙар менән ҡайнағанына күпме ваҡыт үтеп китте. Ниндәй йәшәү инде был? Пенсионер әсәһенең елкәһендә түбә таҡтаға төкөрөп ятырға ҡалдымы, былай булғас? Бәләкәй саҡта үҫергә ашҡынаһың. Эшкә яраҡлы кеше булып, ике беләгеңә көс ултырғас, тамам аптырауға ҡалаһың икән.
Урта мәктәпте бөткән көҙҙә армияға алдылар. Көнсығышта хеҙмәт итеү, һалдат бутҡаһы ашау еңелдән булмаһа ла, барыбер рәхәт булған. Ашау әҙер, кейем бирәләр, әллә ни баш эшләтергә лә кәрәкмәй. Һинең өсөн уйлайҙар, хәл итәләр, һин – башҡарыусы ғына. Ауыл балаһы эшкә әрһеҙ, ҡурҡаҡ та түгел – тиҙ үк яраҡлашты ла китте. Әллә һөйкөмлө һөйәге булды, әллә әсәһе өйрәтеп ебәргән ҡайһы бер доғалар ярҙам итте, “бабай”ҙарҙан да ул тиклем яфа күрмәне. Алһыҙ-ялһыҙ геүләгән ел-дауыл үҙәгенә үтте-үтеүен. Йәнә лә һағыныу. Тыуған илде һағынып юҡһыныу иң ауыры ине. Илгә ҡайтып инһәм, бер ҡайҙа ла китәсәгем юҡ, тип ант итте.
Ләкин ҡайтҡас, аптырап, ике ҡулы һәленде. Ҙур ҡалалар күреп ҡайтҡанғамы, ауыл сүккән кеүек. Колхоз ул киткәндә үк бөтөп бара ине, хәҙер бар нәмә тар-мар ителгән. Гараж тулып ултырған техниканы ялмауыҙ ялағанмы ни? Армияға тиклем алған тракторист, водитель һөнәрҙәренең кәрәге лә ҡалмаған. Аптырағас, Өфөгә китте. Бар ерҙә лә тәжрибәле водитель һорайҙар. Шулай ҙа бер төҙөлөшкә ҡарауылсы итеп алдылар. Уйын түгел: әллә күпме төҙөлөш кәрәк-ярағы тупланған урында керпек тә ҡаҡмай төн сығаһың. Эштән ҡайтҡас үҙеңә тамаҡ әҙерләгән булаһың, үлеп йоҡлайһың, шунан тағы эшкә. Тапҡандың ҡап яртыһын фатирға түләү йәнгә тейә. Ҡалала йәшәгәс, әҙме-күпме үҙе кеүек йәштәр менән танышты. Бәлки, уҡырға инермен тигән өмөттә йөрөй ине. Унан да күңеле ҡайтты. Тарих, юридик факультет бөткән егеттәр төҙөлөштә йөрөй. Иҡтисадсы, педагог ҡыҙҙар магазиндарҙа һатыусы булып эшләй. Юғары урындарҙа эшләгән туғандары булмаған йәштәр һөнәре буйынса эш тапмай ҙа ҡуя. Үлеп-талып ата-әсәһенең һуңғы тиндәренә уҡып сыҡҡан йәштәр бит улар. Бөтәһе лә эшҡыуар булып китә алмай. Һин дә мулла, мин дә мулла – атҡа бесән кем һала тигән кеүек, бөтәһе лә түрә була алмай. Кемдер эшсе, төҙөүсе, игенсе лә булырға тейеш.
Эше ҡарауылсы ғына булһа ла, тыныслыҡ юҡ. Табыла төрлө әтрәгәләм. Һуңғы ваҡыт ботона сәнсеп ҡастылар. Кеҫә телефоны булмаһа, ярты сәғәттән ҡан ағыуҙан йән бирә ине. Ҡарауыл хеҙмәте башлығы Айтуғанды был эштә ҡалдырғыһы килмәне. “Бер ҡаныҡһалар, ҡанығалар ул”, – тине. Беләлер инде. Әсәһенә был хаҡта әйтеп торманы. “Һалҡын алдырып больницала ятып сыҡтым”, – тине.
Йәнә ауылға ҡайтты. Күрше ауылда бер ир төҙөлөшкә кешеләр йыя икән. Үҙе Себергә барып эшләп, мул төшөм менән ҡайтҡан. Уға күп кенә эшселәр табып килтерергә ҡушҡандар икән. Екатеринбургка тиклем үҙ аҡсаң менән бараһың. Бер нисә көнлөк аҙыҡ-түлек, алмаш кейем алырға. Эш кейемдәре биреләсәк. Юл өсөн аҡсаһы бар-барын. Айына 60-70 меңгә тиклем эшләп була, тигәс, егет дәртләнде. Шулай итеп, яңынан сит-ят ерҙәргә юл төштө. Әсәһе яңынан өлтөрәп йөрөп улын сәфәргә әҙерләй, күҙ йәштәрен тыйырға тырыша, тик килеп сыҡмай.
– Эй, балам, – Ишбикә апайҙың тауышы ҡалтырай, – бер ҙә генә ебәргем килмәй. Үҙебеҙҙә картуф ултыртып, мал ҡарап йәшәр инек әле. Илдә сәпсек үлмәй.
– Үлеүен-үлмәй, сәпсек кенә булып йәшәргә ҡала шул. Бөркөт йә иһә ҡарсыға ла түгел.
Уларҙы йыйып алып китеүсе Илсур район үҙәгенән Өфө-Екатеринбург автобусы менән алып китте. Төн ҡунырға ятаҡ бар икән. Барыһы ла уйланылған. Сбербанкка барып карточка эшләттеләр. Егеттәрҙең эстәренә йылы инде: “Бөтәһе лә серьезно”, – тип һөйләшеп алдылар. Артабан – Сорғот. Унда оҙаҡ йыбанмай, вертолет менән алып киттеләр. Аҫта икһеҙ-сикһеҙ тайга. Шомло булып китә. Бар яҡтан да тигеҙ урман уратҡан һаҙлыҡһыҙыраҡ урын. Уларҙы вагончиктарға урынлаштырҙылар. Ятаҡтан бер яғы менән дә айырылмай. “Быларҙы бында нисек килтергәндәр икән?” – Ауыл малайҙары аптырай. Вагончик тимә, йәшәр өсөн уңайлы. Йыуынырға душы ла бар. Медпункт урынлашҡан вагончик айырымыраҡ тора. Төҙөлөш инженеры, прорабтар урыны бар. Прораб һәр береһенең һөнәрен һорашып, документтарын ҡарап бригадаларға бүлә башланы. Айтуғанды, тәжрибәң юҡ, тип йәнә тракторға ултыртманылар. Ул төрлө эштәрҙә йөрөргә тейеш. Шулай итеп, үҙе әйтмешләй, егеттең эш одиссеяһы башланды. Төрлө яҡҡа ҡыуалайҙар. Бер нисә көн бетонсылар менән котлован ҡойоуҙа эшләгәйне, шунан төҙөлөш майҙанында сүп-сар йыйылған тип, шунда ҡуштылар. Техника заманы булһа ла, ҡул көсө һаман кәрәк әле. Шунан йәнә бетонсылар менән. Өйрәнеп йөрөп был һөнәргә төшөнөп тә бөттө инде. Егет үҙенең ауылса аҡылы менән бер нәмәгә һөйөнә: егет кешегә етмеш төрлө һөнәр ҙә аҙ. Бында эшләү дәүерендә күп нәмәгә өйрәнәсәк тәһә. Төҙөлөш һөнәренә ҡул көсө генә түгел, күҙ, ҡул теүәллеге, таһыллыҡ та кәрәк. Был сифаттар унда Аллаға шөкөр. Эйе, Айтуған йәш кеше, үҙ донъяһын булдырыр, Алла бирһә. Шул саҡта инде өйрәнгән һөнәрҙәре кәрәгер.
Ашау өсөн көн дә 500–600 һум аҡса бирәләр. Вагон-ашханаға барып, үҙең теләгәнсә туҡланырға була. Айтуған төшкө ашҡа ғына йөрөргә булды. Ятаҡта бынан алда йәшәүселәрҙән сәйнүк, кәстрүл, көрөшкә, таба ише әйберҙәр ҡалған. Йәмшәйеп, туҙып бөтһәләр ҙә эшкинерлектәр. Иртән – йомортҡа, майлы икмәк, сәй. Төшкөһөн – ашханала, ауыр эш итле аҙыҡ һорай. Кисен – йә бутҡа, йә өйрә, йә ҡатыҡ. Арзанлы балыҡ та алып ҡуралар. Уға яҡташы Илмир ҡушылды. Икәүләп тамаҡ ялғауы күңеллерәк тә, алмаш-тилмәш әҙерләйҙәр. Илмир аш-һыуға оҫтараҡ булып сыҡты, ғаиләле егет. Иң яҡшыһы, аҡса тота белә. Айтуған быға тиклем ҡулына ингәнде тәләф итә лә ҡуя ине. Өфөлә ҡарауылда эшләгәндә иптәше ҡотҡоһона бирелеп, ресторанда бер ултырыуҙа 6-шар мең тотҡаны булды. Ҡалай йүләр булынған. Шунда әҙ-мәҙ ынзы йыйһа ни булған.
Ике ай үтте, ҡайтыуҙың осо күренмәй. Улар һалған бина күтәрелде, түбә, ҡыйыҡтары ябыла. Айтуған зирәк аҡылы менән үҙләштерә бара, көн үтәһенгә йөрөмәй. Ул белмәгән материалдар ҡулланыла. Хәҙер разнорабочий түгел инде ул. Тәүҙә оҫта ташсы Борисҡа кирбес алып биреп тора ине. Аңлы кеше башҡаның нисек эшләгәнен күреп тора, өйрәнә бит. Хәҙер үҙе лә кирбес һала ала. Насар сыҡмай. Тик ярҙамсы икән, ярҙамсы, күп ваҡыт алып биреп тороу менән ҡәнәғәт була. Борис яҡшы кеше, һөнәренең серҙәрен ҡыҙғанмай, өйрәтә. Ҡоралдарын ҡәҙерләп тота. Эш бөткәс, таҙартып сумкаһына ғына һалып йөрөтә. Был да бер аҡыл. Һәйбәт кеше менән көн дә тиҙ үткән төҫлө.
Эштең осо-ҡырыйы күренмәне. Прораб тағы ла ике ай эшләйәсәктәрен хәбәр итте. Төҙөлгән йорттар быға тиклем күргәндәренә оҡшамаған. Ҡарағай, ҡарағас төркөмдәре араһында һалынған йорттар гүзәл һарайҙарҙы, ҡайһы берҙәре бәләкәйерәк замоктарҙы хәтерләтә. Уларҙың һәр береһе төҙөлөш шедевры тиһәң, арттырыу булмаҫ. Иң ябай тигәне лә ҡурсаҡ өйө кеүек ҡарап туймаҫлыҡ матур коттедж. Бөтәһендә лә тәрән бункерҙар. Улар үҙҙәре бер һарай кеүек. Унда ла сауна, бассейн, йәшәү өсөн бөтөн ҡулайламалар буласағы һиҙелә. Ҡыҫҡаһы, ер аҫты һарайҙары.
– Был иң бай олигархтар ҡасабаһылыр, – ти бер йәш егет.
– Бындай төҙөлөштәрҙә булған бар, – ти Борис.– Төҙөлөштө алып барған ойошмалар төп эш хаҡын эләктерәсәктәр.
– Олигархтар ауыҙҙарын асһа, үпкәләре күренгәндәрҙе талайҙармы ни?
– Араларында арыуҙары бар ул, – ти Борис. – Уларҙың үҙҙәрен дә тишек кәмәгә ултыртырға оҫтарғандар быуа быуырлыҡ.
Эшселәр көйөнөп, һүгенеп алыуҙан артығын ҡыра алмай. Күбеһе яҡшы эш хаҡына һаман өмөтләнә әле. Ваҡыт үтә генә бирә: оҙаҡҡа һуҙылған эш көнө, ашау, йоҡлау. Айтуған үҙен эш атына оҡшата. Тағы ни ҡылырға була бында? Бар эш һинең әсе тиреңде һығыуға ҡоролған, хатта телевизор юҡ. Һин тормоштан айырылған каторга хеҙмәтендә. Күңелең тартҡан шөғөл, тәбиғәттең гүзәл мөйөштәренә сәйәхәт итеү, сәнғәттән ләззәт алыуҙан мәхрүмһең. Бында йөрөгән ир-аттарҙың күпселеге йылдың-йылы шулай ҡол хәлендә эшләп йәшәй. Ҡайһы берәүе һөйгән ҡатынынан, бала-сағаһынан биҙеп ҡуя, икенсегә ҡарай, йә ҡатыны иренән һыуынып бүтәнде оҡшата башлай. Был – заман фажиғәһе. Егет күңелен шундай уйҙар биләй.
Ҡайтып инеүенә өс көн инде Айтуғандың. Әсәһе ни алып, ни һалырын белмәй тигәндәй. Йомортҡа һалып йөрөгән тауығын салырға ла йәлләмәй, ҡоймағын да ҡоя, туҡмасын киҫә. Улын өй аштары менән һыйлай. Улы алып ҡайта алған 40 мең һум аҡса уға бик күп тойола. 4 ай эшләп ҡайтҡан улы тағы 250 мең тирәһе эш хаҡы күсерергә тейештәр, тип аптырата. Улыҡайы, бәлки, кәләш әйттереп ебәрер тип тә өмөтләнә әсәй кеше. Май айы бөтөп июнь башланыуға карточкаға аҡса күсәсәк тип ышандырғайнылар. Егет район үҙәгенә йөрөй башланы. Ике-өс барҙы. Һеҙҙең счетта аҡса юҡ, тип сығып тик тора. Шул ваҡыт юлдашы Бористың бойоҡлоғо иҫенә төштө. Сорғот-Ульяновск поезында икеһе бергә килделәр. Алсаҡ Борис күңелһеҙ ине, йүнләп һөйләшмәне, “отстань” тип кенә ҡуйҙы. Себер яҡтарына әллә нисә йыл йөрөп эшләгән кеше берәй нәмә һиҙенгәндер инде. Егет: ”Тағы бер барайым әле”, – тип барғайны, һаман шул уҡ яуап. Һис ҡыланмағанды үҙенсә бик әсе итеп һүгенеп ебәрҙе. Еңеллек килмәне, әлбиттә. Әллә тәгәрәгәнсе эсергә инде? “Эйе, иҫерермен, онотолормон, тик ғүмер буйы эсеп ятып булмай бит инде. Йә, һин иҫәргә бер аҡыл булһын. Әкиәттәге һымаҡ килеп сыға: аҡса алмаһа ла, күпме һөнәр алды бит әле. Эшләмәгән эше ҡалманы. Их, ниндәй ил һин, Рәсәй? Ике йыл сиктәреңде һаҡланым. Үҙ илемдә үгәй баламы мин? Рәнйеһәң дә, илаһаң да файҙа юҡ”.
Үҙҙәре яҡҡа ҡайта торған автобусҡа инеп ултырҙы. Ҡуҙғалырға шаҡтай ваҡыт бар. Тәрән уйға сумды, күҙенә бер кем дә күренмәне.
“Етер үгәй бала кеүек хәйерселәргә. Үҙ еремдә берәй нәмә ҡыйратырға тырышайым, булмаһа!” Шулай хыялый кеүек ултырып үҙенең туҡталышын үтеп китә яҙған. Бында төшөүселәр булмай тиерлек, шоферға кинәтерәк тормоз һалырға тура килде. Сөйлөгөп киткән пассажирҙар геүләп тиргәшеп алды.
– Нимә, йәш башың менән иҫең китеп ултыраһың! – тип сәрелдәне бер ҡатын.
– Алдан әйтә килһәң, булмаймы? – тип водитель дә асыуланды. Тик Айтуған уларҙы ишетмәй ине. Уның ҡарашы йәйрәп ятҡан бушлыҡҡа төбәлде: баҫыу етемһерәп ята. Күҙ күреме ерҙәргә һуҙылған яҫы таулыҡ. Элекке колхоз ерҙәре. Биш саҡрым алыҫлыҡта Мунсик тауҙары теҙелгән. Бер-бер артлы өс тау. Баҫыу аша ырҙын табағы ҡоролмалары. Бер әҙәми зат йөрөмәй. Ҡасандыр кеше, техника ҡайнап торған ерҙәр үгәйһетелеп буш ята. Баш осонда һабантурғай һайрай. Уның ябай, дәртле йыры ниңәлер моңһоу тойолдо.
– Әй, егет, кил бында, хужа бул! Эшкәрт мине, етем итмә, – тигәндәй уға элекке игенлек.
Айтуған тертләп китте. Ишетеләме уға был тауыш? Эйе, үҙенең күңел ҡушыуы бит. Шул саҡ уның күҙ алдында бер күренеш пәйҙә булды. Баҫыу уртаһындағы ҡыуаҡлыҡ ситендә ике ҡатлы ыҡсым йорт. Уны емеш ҡыуаҡтары, сәскәлек уратҡан. Унан арыраҡ мал һарайҙары төҫмөрләнә. Мини-ферма.
Бигерәк ап-асыҡ күренде уға был күренеш. Күңелендә фотоға төшөргәндәй тороп ҡалды. Күптәнге маҡсаты, әллә ҡасан уйында йөрөткән хыялы һымаҡ тойолдо. Их, был теләкте тормошҡа ашырыр өсөн әлеге лә баяғы бер нәмәгә килеп төртөләһең. Айтуғандың башы етеҙ эшләп китте. Йорто әлегә тороп торһон. Ата-әсәһенең пай ерҙәре бар бит. Ошо пайҙарҙы хосусусилаштырыу артынан йөрөр кәрәк. Булмаған нәмәне өмөт итеп күпме көтөргә була? Шундай елкендергес хыялдар менән өйөнә ҡайтып етте.
Әсәһе улының юлы уңмағанын һиҙҙе, ләкин ниндәйҙер үҙгәрештәр бар. Өндәшмәй генә ҡыҙҙырылған картуфты ашап ултырһа ла, башы ниндәйҙер уйҙар менән тулы һымаҡ. Әсә кеше сабырлыҡ менән көттө. Бына улы яһалған сәйҙе эсеп ҡуйҙы ла әсәһенә ҡараны.
– Инәй, һинең менән кәңәш итмәй булмай. Донъяны минән күберәк беләһең. – Ишбикә апай иғтибар үҙәгенә әйләнде. Улы дауам итте.
– Үҙең һиҙеп тораһың, был юлы ла буш ҡайттым. Ҡышым, яҙым бушҡа үтте. Ҡыҫҡаһы, бүтән бер ҡайҙа ла бармайым.
Әсә талпынды, күптән көткән һүҙен ишеткәндәй булды.
– Эй, балам, үкенмә. Маңлайыңа яҙылғанды күрмәй булмай. Һәр үтмеш юлың үҙе бер аҡыл. Күптән шулай кәрәк. Ауылда кеше асҡа үлмәй, баҡса ҙур, һыйыр һөтлө.
– Инәй, тамаҡ өсөн генә йәшәргә мин мал түгел. Башҡа кәрәк нәмәләр ҙә бар. Иртәгәнән башлап пай ерҙәрен теркәтергә йөрөй башлайым. Унан ары күҙ күрер. Ҡыйын булһа ла, быйыл үгеҙҙе һуғым итеп булмаҫ. Уны һатып ике баш йәш мал алайыҡ, тиһәм?
Әсә уны ярты һүҙҙән аңлап тора ине.
– Риза, балам. Әле май айы ғына бит әле. Күп итеп себеш алайым. Тауыҡ менән ҡыш сығырбыҙ. Бер нисә бәрән дә бар.
– Инәй, мин төштән һуң ауыл хакимиәтенә барып килермен.
Ауыл хакимиәте башлығы Әсҡәт Сәйфиевич уны алсаҡ ҡабул итте. Айтуғандың пландарын иғтибар менән тыңланы.
– Әгәр фермер хужалығы булдырырға теләһәң, ауыл хужалығы белемең булырға тейеш. Ниңә күрше генә ятҡан Дыуан техникумына инмәҫкә? – тип кәңәш итеп ебәрҙе ул.
Айтуған үҙенең тәжрибәһеҙлеген танып ултыра.
– Хәҙер техникум ауыр осор кисерә, студенттар йыя алмай, – үҙе ҡара күҙҙәрен ҡыҫып егеткә һынап ҡараны. Аттестатыңда билдәләрең нисек?
– Насар түгел.
-Улай булһа, һине ситтән тороп имтиханһыҙ аласаҡтар. Ә ер теркәүҙе тиҙләтергә була, үҙем ярҙам итермен.
Әхәт Сәйфиевич эстән шат ине. Башҡа биләмәләрҙә бер нисә фермер гөрләтеп эшләп ята. Ә бына үҙ ауылында – юҡ. Был егет яҡшы ғына эшләп китә алһа, хакимиәт башлығына яҡшы күрһәткес буласаҡ.
Айтуған үҙен осор ҡоштай хис итеп ҡайтып китте. Шулай итеп, йәш кешенең осһоҙ-ҡырыйһыҙ мәшәҡәттәре башланды. Һәр бер ауыл кешеһе һымаҡ, ул да төрлө учреждениеларға йөрөргә яратмай. Ни хәл итмәк кәрәк, шунһыҙ булмай. Регпалатала ултырған тәкәббер ханым уны әле ер үлсәүселәргә, әле банкка йүгертте. Сиратта кеше күп, чиновник ҡатын уларҙан самаһыҙ ялҡыуын, күрә алмауын йәшермәй. Йорт-ерҙәрен теркәтеп йөрөгән ҡарсыҡтар бер ни аңламай сығып, коридорҙа ҡаңғырышып ултыра. Яңынан инеү мөмкин дә түгел. Әбекәйҙәргә аңлатып бирә торғас, Айтуған күп кенә нәмәләрҙе үҙе лә төшөнөп бөттө. Егет ерен үлсәтергә аҡса түләне, ер үлсәүселәр бер айҙан киләбеҙ, тип тороп ҡалдылар.
Егет район хакимиәтенең ауыл хужалығы буйынса урынбаҫарына инергә булды. Уға тағы алдан яҙылыу тейеш. Кабинетына инеп барған урынбаҫар, изгелеге баҫыпмы, егетте үҙе менән алып инеп китте. Түрә үҙен ихлас тотто. Күп кенә нәмә аңлатты Фрат Камалович тигән ағай. (Егет уның исеменән эстән генә көлөп ултырҙы: була бит исемдәр) Ер үлсәүҙе тиҙләтергә булышлыҡ итергә булды.
– Хужалығың күпме килем бирәсәк, шул турала ҡағыҙың булһа, яҡшы булыр. Бизнес-план төҙө. Ни менән шөғөлләнергә итәһең, налог ойошмаһына ғариза яҙ. Ул Өфөнән урап килергә тейеш.
Эйе, әлегә көтөргә, көтөргә. Һәр ҡағыҙ өсөн аҡса түләргә. Быларға яуап килгәнсе, егет Дыуанға ауыл хужалығы техникумына барып урап та ҡайтты. Уны бында аңлаған төҫлө булдылар, аттестатына ҡарап, егетте ҡат-ҡат йөрөтмәй, ветеринария бүлегенә алдылар. Ҡышҡы оҙон төндәрҙә Айтуғанға бер эш буласаҡ. Юҡһа төнө буйы телевизор пультын баҫҡыслап ятыр ине. Ауыл егеттәре шулай ни эшләргә белмәй эскегә һалышып бөтәләрҙер ул.
Эште ойоштороу мәсьәләләре бер аҙ артта ҡала, буғай. Бәхетәнән, эштәр бер тотҡарлыҡһыҙ бара. Үлсәү эштәре лә оҙаҡҡа һуҙылманы. Шулай итеп, ул – ер хужаһы. Ун алты гектар ере бар. Бер уйлаһаң, байтаҡ мөлкәт. Быйылға ошо ерҙең бесәнен сабып алһаң да ҙур эш. Техникаһы булмаған кешегә әйтеүе генә анһат. Ә пландар хайран күп. Ҡышлағанды һатып өс быҙау алһа, үҙҙәренең һыйыры быҙауы менән. Йәмғеһе биш баш. Бесән был малдарҙан арта. Уны һатыу. Унан ары үҙ ерендә ваҡытлыса торлаҡ һалыу. Әйләнгән һайын ауылға ҡайтып булмай ҙаһа. Айтуғандың йорто, мал һарайҙары үҙ ерендә булырға тейеш. Тау аҫтында ғына урынлашҡан Тимеркәй ауылында ферма түгел, йорт һалып булмаясаҡ, эргәләге йылға ҡыҫып килтерә. Егет йортоноң ҡайҙа буласағын ҡарап ҡуйған. Муйыл, балан, тал ағастарынан торған ҙур ҡыуаҡлыҡ уның өйөн төньяҡтан иҫкән елдәрҙән һаҡлар. Тау башы булһа ла гел болон үләндәре үҫә, ағас төптәре бер ҡасан да кипшенеп китмәй. Ер аҫты һыуҙары ул тиклем алыҫ түгел, тимәк. Ошонда торба төшөрөп, насос менән һыу сығарыу бер ни тормай. Иртәгәнән башлап торлаҡ хәстәрен күрә башларға кәрәк. Әсәй менән кәңәшләшмәй булмаҫ. Ана, тәмле аш еҫтәре сығарып көтөп тора. Айтуған уға һәр ваҡыттағыса ҡорған пландарын һөйләй, һуңынан әсәһе үҙ фекерен әйтә.
– Ҡыҙыу эш сағында туҡтауһыҙ ҡайтып йөрөй алмаҫһың шул. Аласыҡ ҡына рәтләү кәрәкмәҫ. Төрлө кеше бар. Берәй йүнһеҙе төртөп ауҙармаҫ тимә. Һине ҡыуандырыр хәбәр ҙә бар. Түбән остағы Йәғәфәр район үҙәгендәге улына мунса бураған. Бура ҙур – өскә алты. Ике бүлмәле булһын өсөн. Ә улы Ришаттың ҡатыны ҡала ҡыҙы. Өләсәһе үлгәс, ейәнсәренә ике бүлмәле фатиры ҡалған. Йәш ҡатын ҡалаға күсенәйек, тип өтөп алып бара, ти. Алыусы булһа, ҡиммәт һорамаҫ инек, тип әйтәләр.
– Түбә, иҙәне лә бармы икән?– тип ҡыҙыҡһынды Айтуған.
Әсәһе көлдө:
– И, балаҡай, үҙ йортоңда күҙеңде асып йөрө. “Эшсемдең бер күҙе юҡ, улымдың ике күҙе юҡ“, – тигән, ти, бер бай.
Лапаҫ аҫтында иҫке шифр, түл менән ябылған өйөмдәр тора бит, Айтуған шуны иҫенә төшөрөп көлөп ебәрҙе. Ниңә ҡарамай йөрөй әле ул шуларҙы?
– Атайың мәрхүмдең йыйынсаҡтары улар. “Улыбыҙ бар, кәрәге тейер”, – тип йыйып торҙо. Бына тигән иҙәнлек таҡта, шифер күҙеңә лә күренмәйме ни?
– Их, инәй, баш бөтөнләй буталған. Бура күпме тора икән?
– Бында бер аҙ һатыулашмай ҙа булмаҫ, ултырып серер инде, тип көйөп торған кешеләр өсөн.
– Иртәгә үк һөйләшергә кәрәк. Тик бына аҡса?..
– Һин һалдатта саҡта пенсиямды бик әҙ тотондом. Бар инде буралыҡ ҡына.
– Их, инәй, һин – алтын!
Ишбикә апай шаяртмай түҙмәй:
– Аҡсам булмаһа, тишекле баҡырмы?
– Улай тимәйем дә инде, инәй.
– Йә, ярай, иртәгә үк барам.
Айтуғандың бәхете баҫты. Бура өсөн ҡиммәт һораманылар, уйламаған ерҙән алыусы булғас, шатланып киттеләр. Унан килеп Йәғәфәрҙең “Беларусь” тракторы бар: “Улым киткәс, миңә кәрәкмәй ҙә. Малды кәметәбеҙ, олоғайғас яңғыҙ әллә ни ҡыйратып та булмаҫ. Хаҡын бер ҡышлыҡ бесәнләтә алырбыҙ”, – ти икән. Егет күккә һикерерҙәй булды. Үҙ транспортың булыу – ҙур уңыш. Үҙенең бәхетле йондоҙ аҫтында тыуыуына ышана биреп ҡуйҙы. Эйе, уның йондоҙо тап ошонда, тыуған тупрағы өҫтөндә балҡый, ә ҡайҙалыр сит-ят ерҙә түгел. Ә Себер йөрөп һөнәр өйрәнеп ҡайтыу бер мәктәп булған.
Кискә уны тағы бер яңылыҡ көтөп тора ине: уның балалыҡ дуҫы, күршеһе, һабаҡташы Таһир. Шаҡтай таушалған: өҫтөндә керле ветровка менән ялтырап ҡайышланған спорт салбары. Егеттәр йылы күрешһә лә, улар араһы ер менән күк кеүек. Айтуған ҡәҙерле бала. Ата-әсә ҡулында үҫеп яҡшы тәрбиә алған. Уҡыуы ла арыу ғына барҙы. Ә Таһирҙың әсәһе бәләкәстән белекһеҙ, ҡолаҡһыҙ булып, ун биш йәшендә үҙенән өлкән егеттән алданып, ун алтыла тапты. Эскесе генә олатай менән өләсәй ҡулында үҫте малай. Олатаһы үҙ ғүмерендә тракторҙа эшләне. Иҫереклек менән аяғы гусеница аҫтында ҡалды. Шулай ғына булһа ла һауынсы булып эшләгән ҡатынына, ейәненә баш булып ултыра ине. Ғаилә башҡалар кеүек үк йәшәй: малын ҡарай, баҡса ултырта. Гел һыҙланып ултырған олатай ауыртыуын араҡы менән баҫа ине. Ир кешенең һуңғы йылдарҙа бауыры ныҡ ауыртып йәшәне. Шулай бер ныҡ ҡына эсеп алғас, яҡты донъя менән хушлашып ҡуйҙы. Олатаһы үлгәс, Таһир ҡулдан ысҡынды. Әрмегә Тажикстанға алынды. Өләсәһе: “Таһирым, Таһирым”, – тип теленән төшөрмәй ейәнен көттө. Ейәне әрмелә эш боҙоп штрафбатҡа эләгеп, икеләтә хеҙмәт итеп ҡайтты. Зифа ҡарсыҡ зарығып көткән ейән ҡайтҡас, әлбиттә, бер көн рәхәт күрһәтмәне. Бындай тормошҡа сыҙамай, өләсәй донъянан китте. Ә Таһир күнегелгән тормошонда йәшәй бирҙе. Һауыт-һаба, таба-кәстрүл, ҡалаҡ, мунса ҡаҙаны, мейес торбаһы – бөтәһе лә иҫке тимер-томор йыйыусыға осто. Өләсәһе менән олатаһы ғүмер буйы йыйған мөлкәт ҡороно. Иман ҡасыу ошо булалыр инде.
Бына шул Таһир – Айтуған ҡаршыһында. Элекке туп-тулы, аҡ шалҡандай йөҙө шиңеп, бит һөйәгенә йәбешкән, күҙе һүнгән.
– Хәлдәр нисек?
– Күреп тораһың.
– Быға тиклем ҡайҙа инең, күҙгә-башҡа күренмәнең?
-“Магнит” мазинында грузчик булып йөрөнөм. Унан ҡыуҙылар. Шунан “Вега”ла. Тағы ла шул.
– Эйе, байҙар айнымай эсеүсене тотмаҫ.
– Дуҫ, үләм, ҡотҡар.
– Булмай. Эт ҡойроғона бер һум эләгеп йөрөһә, тартып алыр инем әле. Әйҙә, ашап сыҡ. Үләһең бит.
– Бармай. Бер ҡабым йота алмайым.
-Ана, мунса ин. Еңеләйерһең.
– Юҡ, тиһеңме?
– Юҡ.
Таһир мунсаға өҫтөрәлде. Оҙаҡ сыҡмай торғас, Айтуған уны барып ҡарарға китте. Тандыр ғына мунсала синыфташы үлеп йоҡлап ята ине. Тәненән шыбаҡшып тир ағып ләүкәгә йәйелгән. Егет өйҙән алмаш кейем алып килде. Таһирға бер аҙ ҡарап торғас, сүмесләп һыу һибеп ебәрҙе. Тегеһе мығырҙап һикереп торҙо:
– Һин нимә, ҡотто алдың бит!
Айтуған тасҡа һыу ҡойоп, хәлһеҙ иптәшен йыуындырырға кереште. Уның тәненең бысраҡлығына иҫе китте.
– Сусҡа һинән таҙараҡтыр ул.
– Әй, кит тә, – Таһир йыуғысты тартып алып, үҙе ышҡына башланы.
Мунса килеште. Таһир бүтән эсергә һораманы, аш ашаны, сәй эсте. Асҡаҡ йөҙөнә ҡыҙыллыҡ ҡунды. Йылы, бөхтә йорттан һис тә сығып киткеһе килмәне.
– Әйҙә, йоҡлап ҡал. Иртәгә һөйләшербеҙ.
Тегеһе ҡундырыуҙы көтөп ултыра ине, шатланып риза булды. Үҙенә иптәш кәрәген Айтуған күптән тойоп йөрөй. Ауылда таянысы юҡлығы эсен бошора. Йыйып ҡуйған капиталың булмағас, кем һиңә бушҡа эшләп йөрөһөн. Таһир – бер көн эскеһеҙ тора алмаған алкоголик. Ләкин ашамай, кейенмәй ҙә йәшәй алмай. Өҫтәүенә, торлаҡһыҙ ҙа бит әле. Күрше ауылда йәшәгән апаһы йорттарын бер эшҡыуарға һатып ебәргәйне. Заманында ҡарағай бүрәнәләрҙән һалынған алты мөйөшлө ыҡсым йорт ни бары ун биш меңгә осто, мунса бураһы йөҙ мең һум торған заманда. Иртәнге сәйҙе эскәндә Айтуған иптәшенә ҡыҫҡаса үҙенең планын аңлатты. Эйе, ул эш башларға иҫәп тота. Ер алған. Шунда бер бәләкәй йорт ҡорорға уйлай. Әгәр Таһир был эштә ярҙам итһә, яҡшы булыр ине. Барып һыйыныр ере, ҡуныр торлағы юҡ. Әлегә йәшәү, ашау-эсеү бында булыр. Ә Таһирҙың үҙ туҡһаны – туҡһан, этлеккә башы шәп эшләй.
– Малай, мин һиңә бушҡа пахать итәйемме ни?
– Район үҙәгенең магазиндарында бер буханка икмәк, бер банка консерва, бер шешә һыра өсөн йөрөмәнеңме ни? Һиңә көн дә итле аш, бәлеш, ҡоймаҡ эләгеп торҙомо? Йылы, йомшаҡ урында йоҡланыңмы? Өйҙәге кеүек урын-ер, аш-һыу өсөн ҡалала ҡунаҡханала бер төн ҡунған өсөн күпме түләгәндәрен беләһеңме? Китһәң, кит әйҙә. Мин һине тотмайым. Ләкин эшләгәндә эсеп йөрөүҙе лә өнәмәйем.
Таһир ыҡ-мыҡ итте. Нисәмә ай ҡаҡ ерҙә йә йәйелгән ҡағыҙ өҫтөндә йоҡлап йөрөгән тәне йорт рәхәтлегенән айырылып китергә теләмәй ине. Тик эске һорап баянан бирле ҡытҡылдаған тамаҡ аңын томаларға тырыша. Бәлки, “буш” та итмәҫ, тигән яуыз нәфсе урынына һеңергә мәжбүр итә.
– Шунан, хәл иттеңме? Бөгөн Ҡаҡсы инеше башына барып ҡом-таш аҡтарабыҙ. Нигеҙ өсөн. Мин һине ирекһеҙләмәйем, теләһәң генә.
– Ярар, барып ҡарайыҡ, булмаһа.
Уның кейемдәрен Ишбикә апай мунсанан ҡалған һыу менән йыуып, киптереп ҡуйғайны инде. Таҙа кейемдәрен ҡыуанып кейеп алды Таһир. Арба тағылған “Белорусь”кә ултырып ҡуҙғалып киттеләр. Инеш ауылға алты саҡрым тирәһе йыраҡлыҡта ята, киң тәрән йырындан сыға. Ҡашлаҡтар ҡайынлыҡ менән ҡапланған, ә йылғасыҡтың сите таллыҡ һәм муйыллыҡ. Бында ҡомташ ҡатлы-ҡатлы булып ята. Ауыл кешеләре йорт һалырға таш алғылаһалар ҙа, һис кәмемәгән төҫлө. Егеттәр тәүҙә тик аҡтарыу менән булды. Бер йөйөнә төшөп, берәүһен тартып алһаң, бер ҙә ҡыйын түгел. Кемдер матур ғына итеп ҡат-ҡат теҙгән дә теҙгән кеүек. Көс етмәҫлек эре лә түгел үҙҙәре, бер генә сама. Таһир эшкә таһыллы шул. Тотоноуы матур, килешле. Айтуған уға һоҡланып ҡарай, дөрөҫ, үҙе лә ҡалышмай. “Ниндәй егет үҙен тәләф итеп йөрөй”, – тип уйлай Айтуған әсенеп. Төшкә тиклем хәтһеҙ эшләп ташланылар. Асыға башлағас, сәй ҡайнатып эстеләр. Инеш буйында ҡарағат ҡыуаҡтары ла бар. Әҙерәк төтөн бәргән, ҡарағат япрағы йөҙөп йөрөгән сәй кеүек тәмле эсемлек бармы икән?! Бер тиҫтә йомортҡа, яңы ҡаймаҡ уларға йәнә көс индереп ебәрҙе.
– Их, көндөң йәмлелеге, – ти Таһир хискә бирелеп. – Шунда рәхәтләнеп йәшәп тик ят ине.
– Ә һине шулай йәшәүҙән кем тыя?
Таһир өндәшмәй.
– Инде берәй йөк тейәп ҡарайыҡ, – тип һүҙҙе икенсегә бора һала.
– Шулай итәйек.
Шаҡтай арытып ебәргән. Таш эше еңел түгел шул. Йәнә эшләй башлағас, тағы ҡыҙып киттеләр. Нигеҙ өсөн ҡаҙылған урынға бушаттылар.
– Әле иртә бит. Ҡалғанын да алып ҡайтайыҡ.
– Һинең бәләкәй генә өйөңә күп кәрәкме?
– Артығы эсте тишмәҫ.
Ике йөк таш арытты. Ҡайтыуға тағы мунсаһы, ашы әҙер. Мунсанан һуң Таһир эсергә һорармы, тип Айтуған һағайғайны. Уныһы ятып торған еренән бүтәнсә ҡуҙғалманы, иҙерәп йоҡлап китте. Иртә йоҡлаған Айтуған иртә торҙо. Кәрәкле ҡоралды тейәне. Ауыл ситендәге тауҙан ҡыҙыл балсыҡ алып китергә кәрәк ине. Ул балсыҡ цементыңа биргеһеҙ: кемдер тейешле нисбәттә ҡомон, балсығын ҡушып әҙерләп ҡуйған тиерһең. Таһир ҙа торҙо. Ашап-эскәс, көтөү менән ҡуҙғалдылар.
Икеһе лә эш рәтен белгәс, эш тиҙ барҙы. Таһир һүҙ ҡуҙғатмай ғына эшләп йөрөй. Тәртипле йәшәү, ваҡытында ашау уны кеше төҫөнә индерҙе. Биттәре тулыланып, мускулдары биртеп, элекке Таһирға әйләнде. Үҙендә көс-хәл артҡанын һиҙеп йөрөй. Бесән айы башланыуға бына тигән йорт әҙер ине инде. Көлөп кенә торған ҡурсаҡ өйөләй йорт. Ишек алдын төҙөлөш сүп-сарынан таҙартып алдылар. Йорт эргәһен ҡалған таҡта-тоҡта менән бер аҙ ҡоймаларға ла кәрәк, тип уйлап йөрөгән Айтуғандың уй ағышын Таһирҙың ярайһы тупаҫ тауышы боҙҙо.
– Һин шулай иҫәпләшмәҫкә итәһеңме?
– Мин кейем менән иҫәпләшермен. Ыштаның да юҡ тиерлек. Көҙ килер, бер ҡат тирең менән ҡыш сығырға итәһеңме? Мин бит һине йәйге, көҙгө, ҡышҡы әберҙәр менән баштан-аяҡ кейендерәсәкмен.
Айтуған юҡты һөйләмәй, кейем-һалым байтаҡ йыйылған. Армияла саҡта апалары, әсәһе ҡайтыуына алып ҡуйғандар. Ә Өфөлә эшләгәндә үҙе, моданан ҡалышмаҫҡа тырышып, салбар, свитер, куртка кеүек нәмәләрҙе байтаҡ алған. Элек Таһир кәүҙәгә шаҡтай ҡалын ине, хәҙер икеһе лә бер размер. Кәүҙәһенә һылашып торған яңы кейемдәр кейгәс, Таһир һылыу егеткә әйләнде. Көҙгөнән ҡәнәғәт ҡарашын айыра алмай торған егет тағы үҙ һорауын ҡуйҙы:
– Һин нимә, бер тин дә бирмәҫкә итәһеңме ни?
-Ҡулыңа аҡса тейһә, аҙағы ни менән бөтәсәген үҙең дә беләһең. Юҡҡа сығасаҡһың, шул булыр.
– Юғалмам да ул, – Таһир эре генә яуаплай. Яҡшы кейемдә үҙен егет солтаны итеп тойоп ебәрҙе.
Ул киске ашты ла ашап тормай ғәйеп булды. Шул кисте дискотекала эсеп иҫереп, һуғышып йөрөгән. Артабан ҡайҙа киткәндер, Айтуған уны юллап йөрөй алмай инде. Бесән башланды. Яллап саптырырға, рулонға һалырға тура киләсәк. Әлегә үҙенең кәрәкле ҡорамалдары юҡ. Айтуғандың иҫәбе әҙме-күпме килем булһа, иң беренсе сиратта шуларҙы булдырыу. Бесән урынлаштырырға лапаҫы ла кәрәк бит әле. Бесән алыу иҫәбенә ике ир лапаҫ төҙөргә ярҙам итте. Йәй башы ямғырлы булғас, үлән ярайһы уңғайны. Быныһы яҡшы. Шулай ҙа бесәнлеккә көҙгө ямғырҙар башланыр алдынан үлән орлоҡтары һибергә кәрәк булыр. Был ысулды уға әсәһе кәңәш итте. Яҙға берәй алты гектар иген дә сәсер кәрәк. Әле был эштәр тик сығым ғына һорай. Быйылға мал башын алтауға еткерһә, бизнес-план төҙөп биреп, субсидия юллар. Субсидия алғас мини-фермаһын төҙөй башлар. Һуңғы ваҡыт кеше икәнен дә онотто, буғай. Бер туҡтауһыҙ уйлай, уйын һис кисектермәй тормошҡа ашыра. Хәрәкәт, хәрәкәт… Ул шунһыҙ тора алмай, йәшәй алмай. Эшләгән эшенән тәм таба, теләп башҡара. Хатта арымай ҙа кеүек. Ферма төҙөү, тоҡомло мал булдырыу, уларға еткелек бесән, фуражлыҡ иген сәсеү. Киләсәктә ерен дә киңәйтер. Ана буш ятҡан ер күпме. Аҙаҡ инде заманса йорт һалып инер, уныһы ла бына ошонда, үҙенең утарында. Эйе, барыһы ла булыр. Әлегә ул хәҙергеһенән тәм таба, алға бара. Әсәһе уны дәртләндереүсе, ярҙамсыһы. Улар янында өсөнсө яҡын кеше лә булыр. Киләсәктә.

Сығанаҡ: https://shonkar.rbsmi.ru/articles/c-sm-er/ya-myshym-bulmany/